Professor Bhikhu Parekh 1935-ci ildə Hindistanda anadan olub. Hazırda İngiltərədə yaşayan Bhikhu Parekh London İqtisadiyyat Məktəbində və Qlazqo Universitetində dərs deyib. O eyni zamanda İrqi Bərabərlik Komissiyasında işləyib, irqi bərabərlik və multikulturalizm məsələləri ilə məşğul olan bir sıra qurumların üzvü olub. Bu qurumun hesabatı (çox vaxt “Parekh hesabatı” kimi istinad edilir) XXI əsrin əvvəllərində Böyük Britaniyada multikulturalizmlə bağlı müzakirələrin çoxunun əsasını təşkil edir. Onun multikulturalizm sahəsində bir çox əsəri mövcuddur. Ən mühüm əsəri isə “Multikulturalizmi yenidən düşünmək: mədəni müxtəliflik və siyasi nəzəriyyə” (Rethinking  ulticulturalism: Cultural Diversity and Political Theory) adlanır.

Professor Bhikhu Parekhin multikulturalizmlə bağlı əsərlərindəözünün multikulturalizm nəzəriyyəsini irəli sürür (bu nəzəriyyəni “insan həyatına baxış” adlandırmağa üstünlük verir) və sonra bunu siyasətin müvafiq strukturundan, qrup təmsilçiliyindən, ədalət və hüquqlardan tutmuş milli və mədəni kimlik, mədəniyyətlərarası qarşılıqlı əlaqə, təhsil və gender münasibətləri məsələlərinə qədər multikultural cəmiyyətlərin üzləşdiyi problemlərin əksəriyyətini təhlil etmək üçün istifadə edir.

Müasir cəmiyyətlərdə mədəni müxtəliflik fərqli formalarda olur, bunlardan üçü ən çox yayılmışdır. Birincisi, cəmiyyətin üzvləri geniş ortaq mədəniyyətə malik olsalar da, onlar insan həyatının müəyyən mühüm sahələrinə aid müxtəlif inanc və təcrübələrə malikdirlər. Burada fərdlər və qruplar, daha geniş mədəniyyəti bölüşür və ondan məmnundurlar və yalnız həyatın müvafiq sahələrində öz seçimlərini ifadə etmək və yaşamaq üçün onun daxilində müvafiq məkanlar açmaqla məşğuldurlar. Bhikhu Parekh bunu subkultural müxtəliflik adlandırır.

İkincisi, cəmiyyətin bəzi üzvləri dominant mədəniyyətin mərkəzi prinsip və dəyərlərinə yüksək dərəcədə tənqidi yanaşır və onu müvafiq xətt üzrə yenidən qurmağa çalışırlar. Feministlər onun dərin kök salmış patriarxal qərəzinə, dindarlar onun dünyəvi oriyentasiyasına, ekoloqlar antroposentrik və texnokratik niyyətinə, qaradərililər və başqaları irqçiliyinə hücum edir.

Üçüncüsü, müasir cəmiyyətlərin əksəriyyətinə eyni zamanda müxtəlif inanc və təcrübə sistemləri ilə daxil olub az-çox yaxşı təşkil olunmuş icmalar daxildir. Onlara yeni gələn mühacirlər, yəhudilər, amişlər və qaraçılar kimi çoxdan formalaşmış icmalar, müxtəlif dini icmalar və bəzi mədəni qruplar daxildir. O, bunu icma müxtəlifliyi adlandırır.

Multikultural cəmiyyət haqqında çox vaxt cəmiyyətin necə təsvir ediləcəyi ilə  bağlı mübahisələr ortaya çıxır. Britaniyada bir neçə fərqli mədəni icmadan ibarət etnik azlıqlar əhalinin 6 faizindən bir qədər çoxunu təşkil edir. Ölkənin çoxmədəniyyətli olmasına baxmayaraq, mühafizəkar rəy sistematik şəkildə təsvirə müqavimət göstərərək, Böyük Britaniyanın əsrlər boyu milli kimliyi ilə ayrılmaz şəkildə bağlı olan və imtiyazlı statusdan istifadə etməyə davam edən fərqli bir mədəniyyət inkişaf etdirdiyinə inanır. Etnik azlıqlar ona assimilyasiya olunmalı və Britaniya cəmiyyətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir.Əgər istəsələr, onların assimilyasiyasına mane olmamaq və ictimai sahəyə müdaxilə etməmək şərti ilə bəzi inanc və əməllərini qoruyub saxlaya bilərlər.

Multikulturalizm bir ölkədə mədəni müxtəlifliyin yaxşı və arzu olunan bir şey olduğuna dair baxışdır. O, mədəni nisbilik nəzəriyyəsindən nümunə götürür və hər bir qrupun digərlərindən öyrənməli və təklif edəcəyi bir şey olduğunu güman edir.

Multikultural cəmiyyətlər indiki formada çağımız üçün yenidir və tarixdə heç bir paraleli olmayan nəzəri və siyasi problemləri ortaya atırlar. Onlar birlik və müxtəlifliyin qanuni tələblərini uzlaşdırmağın, mədəni vahidlik olmadan siyasi birliyə nail olmağın və vətəndaşlar arasında həm ümumi mənsubiyyət hissini, həm də dərin mədəni fərqliliklərə hörmət və rəğbət bəsləmək istəyini inkişaf etdirməyin yollarını tapmalıdır.

Keçmiş Sovet İttifaqı və Yuqoslaviya kimim ölkələr bu sahədə lazımi  müdrikliyə malik deyildi. Hətta ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa kimi zəngin, sabit və siyasi cəhətdən yetkin demokratiyalar, indiyə qədər yalnız məhdud uğur qazanıblar və azlıqların tanınma və bərabərlik tələblərinin artması qarşısında güclü mənəvi və emosional disorientasiya əlamətləri göstərirlər.

Multikultural cəmiyyətlər çağımız üçün yeni deyil, çünki bir çox premodern cəmiyyətlər də bir neçə mədəni və dini icmaları əhatə etmiş və bunun yaratdığı problemlərin öhdəsindən bacardıqları qədər gəlmişdir. Üç əsas fakt müasir multikultural cəmiyyətləri öz sələflərindən fərqləndirir. Birincisi, müasir multikulturalizm daha inkar edici mövqedə dayanır. Müasir dövrdən əvvəlki cəmiyyətlərdə azlıq icmaları, ümumiyyətlə öz tabe statuslarını qəbul edir və dominant qrupların onlara təyin etdiyi sosial və hətta coğrafi məkanlarla məhdudlaşırdılar. Osmanlı imperiyası hakimiyyəti altında olan böyük xristian və yəhudi icmalarına malik olsa da və hətta onlara müasir cəmiyyətlərin çoxundan daha çox muxtariyyət vermiş olsa da, o, özünü multikultural cəmiyyət kimi görməmişdir. Bu, əsasən əhd əhli (zımmi-qorunan  insanlar) və ya qorunan icmalar adlanan qeyri-müsəlman azlıqları əhatə edən müsəlman cəmiyyəti idi Müasir multikultural cəmiyyətlər isə fərqlidir. Müasir iqtisadiyyatın dinamikası sayəsində onların tərkibinə daxil olan icmalar təcrid olunmuş həyat sürə bilmir və bir-biri ilə və daha geniş cəmiyyətlə mürəkkəb qarşılıqlı əlaqə modelinə daxil olurlar.Demokratik ideyaların yayılması sayəsində onlar aşağı vətəndaş statusunu qəbul etməkdən imtina edir və təkcə bərabər hüquqlar deyil, həm də daha geniş cəmiyyətin kollektiv həyatında iştirak etmək və onu formalaşdırmaq üçün bərabər imkanlar tələb edirlər.

İkincisi, müasir multikultural cəmiyyətlər iqtisadi və mədəni qloballaşmanın hədsiz mürəkkəb prosesləri ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Çoxmillətli şirkətlər yeni sənaye və idarəetmə sistemlərini təqdim edir. Bütün bunların sayəsində heç bir cəmiyyət mədəni baxımdan öz-özünə qapalı və təcrid olunmuş vəziyyətdə qala bilməz.

Üçüncüsü, müasir multikultural cəmiyyətlər üç əsrə yaxın mədəni homogenləşən milli dövlətin fonunda yaranmışdır. Demək olar ki, bütün premodern cəmiyyətlərdə fərdin mədəniyyəti, bədəni kimi şəxsiyyətinin ayrılmaz hissəsi hesab olunurdu. Buna görə də onlar öz muxtar mədəni məkanlarında adət və ənənələrinə riayət etməkdə sərbəst buraxılırdı. Bu, Osmanlı və Habsburq imperiyaları kimi Romalılara da aiddir. Multikultural cəmiyyətdə müxtəlif icmaların fərqli ehtiyacları var və bəziləri struktur cəhətdən əlverişsiz ola bilər və ya əsas cəmiyyətdə iştirak etmək və onun imkanlarından istifadə etmək bacarığına və inamına malik olmaya bilər.

Multikultural cəmiyyət öz vətəndaşları arasında ümumi mənsubiyyət hissini inkişaf etdirmədən sabit və uzun müddət davam edə bilməz. Mənsubiyyət hissi etnik ola bilməz və ümumi mədəni, etnik və digər xüsusiyyətlərə əsaslanmalıdır, çünki multikultural cəmiyyət bunun üçün çox müxtəlifdir, lakin siyasi olmalı və siyasi icmaya ortaq öhdəliyə əsaslanmalıdır. Onun üzvləri bir etnik qrupda olduğu kimi birbaşa olaraq bir-birlərinə aid deyil, ortaq icmaya vasitəçi üzvlüyü ilə mənsubdurlar və onlar bir-birlərinə sadiqdirlər, çünki onların hamısı ümumi tarixi birliyə sadiqdirlər. Onlar bir-birləri üçün əhəmiyyət kəsb edirlər və etməlidirlər, çünki onları ümumi maraq və bağlılıq bağları birləşdirir. Buna görə də, onlar şəxsən bəzi həmkarlarına nifrət etsələr və ya onların həyat tərzlərini, baxışlarını və dəyərlərini qəbuledilməz hesab etsələr də, ortaq icmanın üzvləri kimi onların qarşılıqlı öhdəliyi və narahatlığı mövcuddur.

Mədəniyyətin özünə münasibəti onun başqalarına münasibəti ilə formalaşır və formalaşır və onların daxili və xarici çoxluqları bir-birini şərtləndirir və gücləndirir. Bir mədəniyyət öz daxilindəki çoxluğu təqdir etmədikcə başqalarının dəyərini qiymətləndirə bilməz. Qapalı mədəniyyətlər bir-biri ilə danışa bilməz və istəməz və ehtiyac duymur. Bir mədəniyyət öz daxili fərqlilikləri ilə rahat olmadıqca, ondan kənarda olan fərqlərlə rahat ola bilməz. Mədəniyyətlər arasında dialoq hər kəsin özünü başqalarının təsirinə açmaq və onlardan öyrənməyə hazır olmasını tələb edir və bu, onun özünütənqidi, istəyi və özü ilə dialoqa girə bilməsini nəzərdə tutur.

Fərqlərindən asılı olmayaraq, müasir multikultural cəmiyyətlər bir sıra məsələləri önə çəkir;azlıqların mədəni hüquqları, kollektiv hüquqların mahiyyəti, immiqrantların hüquq və öhdəlikləri, müxtəliflik səviyyəsi və formaları ilə bağlı bir sıra ümumi və yeni suallar.

Elnur QASIMOV
Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi-Analitika şöbəsinin məsləhətçisi