İkinci Qarabağ savaşından alınan dərslər Azərbaycan ərazisində yaranmış ən qədim dövlət olan Qafqaz Albaniyasının irsinə münasibət məsələsini yenidən aktuallaşdırdı. Döyüş meydanında ağır məğlubiyyətə uğrayan “əzabkeş” qonşularımızın birdən-birə çağdaş tarix səhnəsindən çıxıb pərdə arxasına çəkilməsi, qədimliyin mamırlamış divarları arasında – alban məbədlərində sığınacaq tapmağa çalışması bizə istər-istəməz bir acı gerçəkliyi xatırlatdı: onlar torpaqlarımızı zəbt eləməmişdən o torpaqların altında-üstündə yatan tariximizə müştəri çıxmışdılar.

Niyə məhz tarixdən başlamışdılar? Aydın məsələdir ki, bununla özlərinin sonrakı qanunsuz əməllərinə legitimlik qazandırmaq, Azərbaycan xalqını doğma torpaqlarında, halalca mülkündə yad, naməhrəm olduğuna inandırmaq, millətimizin yaddaşını qayçılamaq, onun öz keçmişinə sevgisini, güvəncini zəhərləmək məqsədi güdürdülər. Xalqımız doğma tarixinin kölgəsində özünü öz evindəki kimi məsud, arxayın hiss eləyə bilməsin deyə ayağımızın altındakı torpağa əvvəlcə bizim milli düşüncəmizdə, kimlik şüurumuzda, sonra siyasi müstəvidə, sonra da hərb meydanında yiyələnməyə çalışırdılar.

Doğrusunu desək, şeytani rakursdan baxanda təhlükəli dərəcədə ağıllı, məkrli plandır. Hər bir xalqın tarixi yaddaşı, mədəni keçmişi onun gələcəyinin bünövrəsidir. Xalq o keçmişə nəzərən yaxşını pisdən (o cümlədən yaxşı qonşunu pis qonşudan) ayırır, nəyin tarixin arxivinə verilməli, nəyin gələcəyə daşınmalı olduğunu müəyyənləşdirir. Erməni təbliğatı uzun illər öz yalançı tarixini, saxta ideologiyasını çürük təməllər üzərində qurmaqla yetinməyib, öz şitilliyində bəslədiyi ölümcül toxumları bizim mental şüurumuza da calamağa, bizdən ideoloji baxımdan ya qatı anti-erməni, ya da qatı erməni düzəltməyə çalışıb.

Şərin qarşısına şərlə çıxmağın insanı həqiqətə çatdırmadığını, həm nəzəri-əxlaqi, həm də praktik baxımdan səmərəsiz olduğunu təsbit edən qədim müdriklər bu nəticəyə təkcə göylərə baxıb xəyala dalmaqla yox, həm də konkret həyat materiallarını toplayıb ortaq məxrəcə gətirməklə gəliblər. Son otuz ildə aramızda cəmiyyətimizin üzləşdiyi uğursuzluqları, cəbhədəki yenilgilərimizi bizim “erməni kimi” ola bilməməyimizlə əlaqələndirən bir kəsim də vardı. Bu qəbildən olan yurddaşlarımızın mövqeyi təxminən belə ümumiləşdirilə bilərdi: “Biz erməniyə ona görə uduzuruq ki, ermənidən artıq, ya da ən azı erməni qədər ermənilik eləmirik”. Xoşbəxtlikdən bu düşüncə ictimai fikrimizdə ayaq tutmadı, əks halda gənclərimiz olduqca təhlükəli bir mərəzə – “erməni xəstəliyinə” mübtəla olardılar. Əvəzində bərəkətli torpağımızın ta qədimlərdən toxunmuş multikultural xalısı üzərində, tolerantlıq simvolu olan bir bayrağın altında düzlənən əsgərimiz, ölkəmizdə yaşayan onlarla millətin övladlarından hörgütlənən qeyrətli ordumuz heç bir faşizm ideologiyası, heç bir nifrətlə silahlanmadan, sadəcə Vətəni qurtarmaq eşqiylə yola çıxıb yurdlarımızı yağıdan arındırdı. Üstəlik, təkcə düşmənin körpə qanına susamış atıcı yaraqlarından, raketindən, bombasından yox, həm də ideoloji silahından təmizlədi torpağımızı. Mən deyərdim, ölkəmizin iyirmi faizini otuz ilə yaxın girov saxlamış düşmənin özünün də öz zəhərli ideologiyasından qurtulmaq şansı yarandı.

Belə təhlükəli viruslardan sığortalanmaq üçün həm özünün, həm də özgələrin tarixi keçmişinə, mədəni varlığına ədalətli, obyektiv, bundan da artıq elmi münasibət sərgilənməlidir. Boynumuza alsaq da, almasaq da, uzun müddət tariximizin Albaniya səhifəsinə bir az etinasız, başısoyuq yanaşmışıq. Ötən yüzillikdə həm Azərbaycan albanşünasları, həm də əcnəbi müəlliflər Albaniya tarixiylə bağlı xeyli maraqlı tədqiqat aparsalar da, çoxumuz bu tarixə ölüb getmiş bir xalqın, sivilizasiyanın tarixi kimi baxmışıq, ölkəmizin yunan, Roma, İran, ərəb, gürcü, erməni, o cümlədən əsərlərinin orijinal nüsxələri ya dünyanın yaddaşından silinmiş, ya da gizlədilmiş alban salnaməçilərinin diliylə Albaniya, Aran, Ərran, Ağvank, Aqvan, Ağvan… adlandırıldığı əsrlərin tarixini tariximizin sonrakı dönəmləriylə sıx bağlayıb bir sapa düzmək üçün çox da can yandırmamışıq. Kiçik Qafqaz dağlarının ətəklərinə səpələnmiş, meşələrində daldalanmış irili-xırdalı yüzlərlə alban abidəsi mədəniyyət qurumlarının, tarixşünaslıq elminin nəzərindən qıraqda – həm baxımsız, həm də öyrənilməmiş qalıb. Nəticədə gözü həmişə qonşu çəpərinin o üzündə olan erməniçilik ideologiyası bizim mürgüləyən tarixi irsimizdən özünə aqressiv psevdo-tarixi cəbbəxana düzəldib. O cəbbəxanadan varlığımıza tuşlanan topların səsi bizi ayıldanda isə beş-on yanımcıl ziyalıdan, yaddaş keşikçisindən savayı heç kim heç nəyə – nə sözə sözlə, nə topa topla – cavab verməyə hazır deyildi.

İndi artıq elmimizin qədim Albaniya coğrafiyasını qarış-qarış dolaşmaq, həm antik, həm də orta əsrlər alban irsinə aparan yeraltı-yerüstü cığırları tapıb kol-kosdan təmizləmək, əgər erməni keşişləri hamısını yandırmayıblarsa, ehtimal olunan dərinliklərdən əski əlyazmaları gün işığına çıxarıb alban əlifbasını oxumaq, yüz illər boyu bu torpaqlarda dövran sürmüş bir xalqı (yaxud xalqları) dilləndirmək, qaranlıq zamana, zülmət dünyaya çıraqla dönmək üçün zəmini var. Uzun illər saxta erməni tarixşünaslığı dünyanı Qafqaz Albaniyası deyilən bir məmləkətin tarixdə yerli-dibli olmadığına, bu adın şərqi Ermənistan vilayətlərinə verildiyinə inandırmağa çalışıb. Günü bu gün də öz millətinə saxta pasport, uydurma tərcümeyi-hal düzəltməyə çalışan tarix oğruları, din çapovulçuları Arsak, Sünik kimi alban knyazlıqlarının adını mənimsəməklə qədim dövlətimizin ətəyindən kor inadla sallaşıblar. Bir az insaflı tərpənənləri Kürün sol sahilini bizə “versələr” də, Kür-Araz aralığını əsla “güzəştə getmirlər”. Dünənəcən Ağdam torpağını eşib Tiqranakerti gordan çıxarmağa çalışan “Böyük Ermənistan” aşiqləri 488-ci ildə hökmdar III Vaçaqanın elə həmin ərazidə yerləşən Aquen adlı məntəqədə xristian alban ruhanilərinin böyük yığıncağını çağırdığını, üstəlik, Albaniyanın o zamankı paytaxtı Bərdənin də Kürlə Araz arasında yerləşdiyini bilmirdilərmi görəsən?

Mömin Vaçaqanın alimənsəb ruhaniləri, əyanları niyə məhz Aquenə topladığını mən bilmirəm, ancaq bir məsələ gün kimi aydındır: görün Aquen (indinin Ağdamı!), burada yerləşən kilsə albanlar üçün nə qədər mühüm məntəqə, nə qədər müqəddəs məkan olub ki, bunca böyük bir məclis, tarixi qərarların qəbul olunduğu yığıncaq yaxınlıqdakı paytaxtda da yox, məhz orada keçirilib. Çox güman, Aquen kilsəsi xristian albanların dini mərkəzi olub. Əgər qarşıdakı illərdə tariximizin xristianlıq dönəminin öyrənilməsi məqsədilə ciddi elmi axtarışlar, arxeoloji qazıntılar aparılarsa, qismən torpağın dərin qatlarına çöküb unudulmuş, qismən də zəbt olunub mənimsənmiş bir mədəniyyətin ehya olunacağına ümid eləyə bilərik.

Bəli, Albaniya əhalisinin çoxu sonradan müsəlmanlaşdı, ancaq bu, özündən əvvəlki dini-mədəni irsə biganə yanaşmağa bəraət qazandırmır. Necə deyərlər, yeməyənin payını yeyərlər – bir də onda ayıldıq ki, Azərbaycan ərazisindəki xristian mədəniyyəti qalıqları bütün dünyaya erməni-qriqorian irsi kimi təqdim olunur. Xaçbulaq yaylağının adını “Xoşbulaq”, Xaççobanlı kəndinin adını “Xoşçobanlı”, Zümürxaçın adını “Zümürxan” şəklinə salmaqla vəziyyətdən çıxmaq istədik. Hələ də anlamıram, bu cür bayağı ideyalar insanın ağlına necə gələ bilər, anlamıram ki, xaç fobiyası bu cür tolerant ölkədə yaşayan insanların qəlbinə necə, niyə yol tapıb. Neyləyə bilərik, xristianlıq bu torpaqlarda yayılanda islam dini hələ meydana gəlməmişdi – bundan rəncidə olmağına, yaxud Məhəmməd peyğəmbərdən artıq müsəlmanlıq iddiasına düşməyinə dəyməz. Çarmıx simvolu əsla qriqorian məzhəbinin özəl mülkü, yainki ermənilərin dədə-baba mirası deyil.

Albaniya ərazisində islamın yayılmasından sonra azlıqda qalan xristian əhalinin erməni-qriqorian kilsəsinin təsiri altına düşməsi, daha doğrusu, boyunduruğuna salınması haqda görkəmli tarixçilərimiz yerli-yataqlı yazıblar. Mərhum akademik Ziya Bünyadov “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” adlı dəyərli kitabında hətta erməni katolikosunun ərəb xəlifəsinə alban katolikosundan yazdığı “donos”un mətnini də dərc eləyib. Bəlli olduğu kimi, bu çuğullamadan sonra xəlifə alban katolikosunu ağır cəzalandırmışdı, Alban Apostol kilsəsinin avtokefallığını alıb, onu erməni-qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə vermişdi. Əgər bir alimənsəb xaçpərəst ruhani başqa bir alimənsəb xaçpərəsti onlara yad dinin rəhbərinə satırsa, onun öz peyğəmbərini qəpik-quruşa dəyişmiş həvari Yəhudadan fərqi yoxdur; demək, burada məqsəd dinin saflığını qorumaq, məzhəb çəkişməsində haqlı çıxmaq deyil, dindaşlarının mədəni irsini yağmalamaq, dini hakimiyyətini mənimsəmək hesabına öz mənsəbini artırmaq, öz məzhəbinin arealını daha da genişləndirməkdir. Belə deyilsə, nədən erməni ruhaniləri Alban Apostol kilsəsinin izini bu torpaqlardan silmək üçün əsrlər boyu əlləşdilər, nəhayət, 1836-cı ildə rus çarının fərmanıyla aşağı-yuxarı 1500 il İsa Məsih ehkamlarının keşiyində dayanmış qocaman bir məbədin fəaliyyətini ləğv elətdilər? Hələ bunlar da azmış kimi, üstəlik, ötən iki əsrin qovuşağında alban kilsəsindən qalma müqəddəs irsi, əvəzsiz yazılı mənbələri (dediklərinə görə) oda qaladılar?

Əlbəttə, izləri itirəndən, yazılı yaddaşı heçliyə göməndən sonra yiyəsiz-şahidsiz, dəlilsiz-sənədsiz, züryətsiz-sonsuz qalmış bir ölkənin tarixinə caynaq atmaq, müştəri çıxmaq da müşkül deyildi. Bunun ardınca həmin tarixin yarandığı torpaqlara vərəsəlik hüququ irəli sürmək, miras davalamaq gəlməliydi. Necə ki, gəldi…

Tariximizə yiyə durmalıyıq! Albaniya dövləti, alban xalqı sonsuz deyil, bu gün onun ən azı on milyon züryəti, on milyon varisi var! Keçmişimizə-gələcəyimizə, bütün varlığımıza güllə atanlar arasında, təəssüf ki, öz burnumuzdan düşən dönüklər, yad məzhəblərin, yad mədəniyyətlərin verdiyi tiryəkə uyub əslinə qənim kəsilən yurddaşlarımız da az olmayıb (Yeri gəlmişkən, mənə elə gəlir, ermənilərin də “dönmə” adlandırdığı bu kökündən qopuq məxluqların öz dədə-baba qohumlarına qarşı son dərəcə qəddar davranmasının yalnız bir psixoloji səbəbi ola bilər: erməniyə ondan da artıq erməni olduğunu sübuta yetirmək. Amansız tarixin zərurət yolundan sapıb ortalıqda qalan köçəryanların, dəmirçiyanların, nalbəndyanların, atayanların, balayanların, şahnəzəryanların, mirzəyanların… erməni ağuşunda, ermənilikdə sığınacaq tapması, üstəlik, orada da gözümçıxdıya salınması, qıraqlanması olduqca acınacaqlı taledir. Bir alban, bir qıpçaq, ya bir türk üçün nə qədər şərəfsiz, miskin aqibət!). Guya ölüb-getmiş, mirası yalnızca bunlara qalmış bir xalqın, mədəniyyətin adından danışmaq da ən çox onların boynuna düşüb (yaxud da qoyulub). Bu yanlış təsəvvürün kökünü qazıb çıxarmalıyıq: alban xalqı, alban mədəniyyəti ölməyib, tarixdən silinməyib; böyük qismi sintezə, reinkarnasiyaya uğrayıb, öz libasını dəyişib islam dünyasına inteqrasiya olunub; yad təsirdən qorunmağa çalışan, varlığını əski məcradan ayırmaq istəməyən az bir qismi də (Nic udiləri kimi) multikultural palitranın müxtəlifliyində öz rəngini, inancını bu günəcən qoruyub saxlayıb.

Bir məsələni də xatırlatmaq istərdik: Qafqaz Albaniyasının tarixi yalnız dini təfriqələr, məzhəb, inanc çəkişmələri xronikasından ibarət deyil. Bu tarixin, mənə görə, ən maraqlı səhifələri miladdan öncə birinci yüzillikdə baş verənlər, Roma ordusunun bölgəyə yürüşü zamanı bu ölkədə cövlan eləyən hadisələrdir. Antik dövr – Albaniya tarixinin ən qaranlıq dönəmidir, ona dair yeni sənədlərin tapılması bundan sonra yəqin möcüzə olar, ancaq yeni əşyayi-dəlillərin üzə çıxarılması hər zaman mümkündür. O dövrdə bu ölkənin idarəçiliyi, bu coğrafiyada yaşayan xalqların inancı, məişəti, dili ilə bağlı bilgilər olduqca qıtdır. Əgər antik dünyanın ən azman səltənətinin bölgəyə ekspedisiyaya göndərdiyi qüvvəylə – qonşu ölkələri ala-ala gələn yenilməz bir orduyla döşləşməyə albanların qüdrəti çatmışdısa, hökmdarla qardaşı qədim Romanın ən nüfuzlu üç qəhrəmanından biri Pompeyin qarşısına altmış min nəfərlik piyada, on iki min nəfərlik də atlı qoşun çıxara bilmişdisə, demək, o zaman bu ölkədə öz dövrünə görə güclü dövlət idarəçiliyi, qüdrətli hərbi arsenal, bərəkətli iqtisadiyyat, tayfalar arasında sıx birlik, nəhayət, bütün bunlara təməl atıb yön verən, ölkə əhalisini yadelli düşmənin təcavüzü müqabilində bir vücud halına gətirə bilən sağlam inanc, nüfuzlu ideoloji institut (din də deyə bilərik) var olub. Hansısa həqiqətə sarsılmaz inam albanlara qonşu məmləkətləri (o cümlədən, tərifli Tiqranın hələ də xəyaldan gerçəkliyə köçürülməmiş “Böyük Ermənistan”ını) yıxa-yıxa gələn qat-qat güclü bir ordunun, nəhəng imperiyanın (həmin dövrdə respublika quruluşu hələ rəsmən saxlansa da, Roma imperiyaya çevrilmək ərəfəsindəydi) önünə sipər çəkmək cəsarəti vermişdi, döyüşlərdə çox ağır zərbə alsalar da, onları diz çökdürmək, təslim almaq Pompey kimi hərb dahisinə belə müyəssər olmamışdı.

Dəruni inancdan məhrum toplum bu cür qəhrəmanlıq göstərməyə qadir deyil. Antik müəlliflərin yazdığı kimi, qədim ölkəmizin mənəvi nemətlər bazarına öz dili, adəti, öz inancıyla çıxan iyirmi altı böyük tayfanın dar gündə hansısa bir ümumi əqidə, inam ağacının budaqlarına çevrilməsi multikulturalizmə, sevgiyə, müxtəlifliyin vəhdətinə parlaq örnək sayılmalıdır. Bu ölkədə multikulturalizmin tarixi də elə o çağdan – Albaniyada yaşayan xalqların, millətlərin Qafqaz çaylarının suları kimi bir dənizdə qovuşub bir dövlət çətiri altında birləşdiyi zamandan başlayır.

Bu gün Azərbaycan dövlətinin, elmi-mədəni ictimaiyyətin Qafqaz Albaniyası irsinə qayıdıb tarixdəki qırılmaları calamağa, boşluqları doldurmağa çalışması, təkcə torpaqlarımızı yox, tariximizi də işğaldan qurtarmağa diqqət ayırması təqdir olunmalıdır. 1836-cı ildə erməni kilsəsinin təhriki, rus çarının fərmanıyla fəaliyyətinə xitam verilmiş Alban Apostol kilsəsinin dirçəldilməsi, avtokefallığının özünə qaytarılması üçün göstərilən cəhdlər həm tarixi ədalətin bərpası, həm də alban məbədinin qriqorianlığın işğalından azad olunması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Alban-Udi xristian icması nümayəndələrinin səlahiyyətli şəxslər, elm adamları, jurnalistlərlə birgə Kəlbəcərdə, Laçında yol gözləyən məbədləri ziyarətə getməsi ikinci Qarabağ savaşında qazanılmış qələbədən qədim alban xalqına da pay düşdüyünə gözgörəti sübutdur.

Fikrimizcə, belə səfərlər təkcə dini xarakter daşımamalı, yalnız dindarlar, xristian icmaları üçün nəzərdə tutulmamalıdır; etnik mənşəyinə, konfessional mənsubiyyətinə baxılmadan ölkəmizin böyüklü-kiçikli bütün vətəndaşlarına alban irsinə münasibətdə sahiblik hissi aşılanmalıdır. Bu sahədə böyük zəhməti, təcrübəsi olan Azərbaycan albanşünaslarının, eləcə də bir sıra dünya tarixçilərinin qoyduğu bünövrə üzərində alban xalqının şəninə daha bir məbəd – bu dəfə elm məbədi ucaldılmalıdır. Yaxın gələcəkdə məktəblilərin, humanitar sahədə təhsil alan tələbələrin qədim yurd yerlərinə, tapınaqlara ekskursiyaları təşkil olunmalıdır. Uşaqlarımıza alban tarixini ölüb getmiş naməlum sivilizasiyanın qəbirüstü yazısı kimi yox, bir ayrı libasda bu gün də yaşayan, nəfəs alan, dondan-dona düşən, yeni aləmlərə açılmağa çalışan proses kimi öyrətməliyik.

Qarabağın dağlarında mürgüləyən abidələri, diri-diri tarixə gömülmüş daşları yuxudan oyada bilsək, onlar bizə çox sirləri açıb danışacaq. Unutmayaq ki, Qafqaz Albaniyasının tarixi yalnız bir neçə icmanın, ya etnik qrupun yox, bütövlükdə ölkəmizin, xalqımızın tarixidir. Tariximizə yiyə durmalıyıq.