Mədəni fərqlilik toqquşmanı deyil, qarşılıqlı anlaşmanı əsas götürür

Multikulturalizm terminindən ilk dəfə İngiltərədə istifadə olunub. Belə ki, klassik millətçilər kosmopolit təbəqəni məhz belə adlandırırdılar. XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərindən etibarən isə multikulturalizm Avstraliya və Kanadada mədəni müxtəlifliyi təşviq edən dövlət siyasətinə çevrilmişdir.

Sonrakı on il ərzində ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Fransa, Yeni Zelandiya, o cümlədən Latın Amerikasında yayılmağa başlayan bu siyasətin ictimai və siyasi sahədə yer almasının ən əsas amili beynəlxalq miqrasiya və onun yaratdığı mədəni, linqvistik, dini və etnik tələblərdir. Bu baxımdan multikulturalizm məfhumunun tolerantlıq və interkulturalizmlə əlaqələri mövcuddur. Multikulturalizm çoxmədəniyyətliliyə inamı, interkulturalizm isə mədəniyyətlər arasında inteqrasiyanı ehtiva edir. Bunların eyniləşdirilməsi mümkün deyil.

Avropada intellektual və ictimai sferanın yenidən formalaşmasında əsas səbəblərdən biri də postmodernizm anlayışı olmuşdur. Məhz postmodernizmin “mədəni müxtəliflik” vurğusu birbaşa multikulturalizm tendensiyasının geniş şəkildə anlaşılmasının təkanverici qüvvəsini təşkil edir.

 XX əsrdə Avropada gedən ictimai-siyasi proseslər, müstəmləkəçilik siyasəti nəticəsində baş verən müharibələr və soyqırımları, bir əsrdə meydana gələn iki dünya savaşı modernizmin ciddi şəkildə tənqidinə və postmodernizmə imkanlar yaratmışdır. Bu tendensiya yarandığı gündən etibarən dilçilik, tarix, ədəbiyyat, fəlsəfə və başqa sahələrə öz təsirini göstərmişdir. Postmodernizm ictimai mənada fərqliliyin tolerant qarşılanmasına istinad edir. Burada mahiyyət olaraq dialoqa üstünlük verilir, cəmiyyət müxtəliflik əsasında (dayanaraq) formalaşdırılır, o cümlədən fərqlilik yan-yana deyil, fərdlərin bir-birinə bağlı olaraq var olmalarını vacib bilir.

Postmodernizmə əsasən, modernizmin tək tip insan modeli, rasionallığın universallıq adına mütləqliyi, pozitivizm, universal tarix anlayışı və s. utopik adlandırılan məfhumlara qarşı yaranmışdır. Xüsusilə postmodernizm renessans dövründən etibarən ağlın və təbiət elmlərinin qanunlarının hər sahədə universal keçərliliyi missiyasına qarşı çıxır. Məhz XX əsrdə Avropada gedən ictimai-siyasi proseslər, müstəmləkəçilik siyasəti nəticəsində baş verən müharibələr və soyqırımları, bir əsrdə meydana gələn iki dünya savaşı modernizmin ciddi şəkildə tənqidinə və postmodernizmə imkanlar yaratmışdır. Bu tendensiya yarandığı gündən etibarən dilçilik, tarix, ədəbiyyat, fəlsəfə və başqa sahələrə öz təsirini göstərmişdir. Postmodernizm ictimai mənada fərqliliyin tolerant qarşılanmasına istinad edir. Burada mahiyyət olaraq dialoqa üstünlük verilir, cəmiyyət müxtəliflik əsasında (dayanaraq) formalaşdırılır, o cümlədən fərqlilik yan-yana deyil, fərdlərin bir-birinə bağlı olaraq var olmalarını vacib bilir.

Elm fəlsəfəsində postmodern anlayış özünü Paul Fayerbandın “metoda qarşı” əsərində əksini tapmışdır. Postmodern filosofların tək tip metodu ortadan qaldırmaq arzularının ən əsas səbəbi “həqiqi plüralizm” anlayışının bərqərar olmasıdır. Məhz onlara görə, tək həqiqət anlayışı olmayıb plüralist mahiyyətdə həqiqətlər çoxluğu, yaxud həqiqətin müxtəlif interpretasiya və variantları mövcuddur. Modern dövrdə dominant kimliklər tərəfindən milli azlıqlar və etnik qruplar yad kimsələr hesab olunur və onların assimilyasiya edilməsinə cəhd göstərilirdi. Ona görə də, postmodernizm ən çox modernizmin kimlik siyasətini tənqid edir.

Multikulturalizm tendensiyasında müxtəlif etnik kimliklər postmodern fəlsəfədən güc alaraq öz mədəniyyətlərini təmsil etməkdə daha çox fəallıq göstərir. Bu prosesdə din, mədəniyyət, cinsiyyət, dil və s. məqamlar daha çox intensiv müzakirələrə səbəb olur. Məhz multikulturalizmin qlobal arenada dövlət siyasəti olaraq həyata keçirilməsi də bunu təsdiq edir. Artıq kimliklər fərqliliklərə istinad edir və siyasətlər də bu istiqamətdə formalaşır. Məhz fərdi əsas götürən liberal fəlsəfənin əksinə, fərdin də daxil olduğu sosial və mədəni dünyanı əhatə edən kommunitarian multikulturalizm postmodern fəlsəfə ilə birbaşa bağlıdır. Kommunitarian multikulturalizmin təmsilçilərindən olan və multikulturalizmi “tanınma siyasəti” (politics of recognition) kimi qəbul edən Çarlz Taylor multikulturalizmi bu kontekstdə vurğulayır. Multikulturalizmin əsas məfhumlarından biri olan “tanıma” birlikdə yaşayan müxtəlif etnosların qarşılıqlı anlaşma və dəyərləndirmə prosesinin əsasını təşkil edir. Müasir dövrdə bütün cəmiyyətlərin multikultural məzmun və mahiyyət daşıdığı getdikcə artır. Məhz Çarlz Taylora görə, inklüziv cəmiyyətlərdə müxtəlif etnoslar öz mövcudiyyətlərini davam etdirməklə, multikultural mühitin yaranmasına səbəb olurlar.

Postmodernizm siyasi və ictimai həyatda “mən” mərkəziyyətçiliyə qarşı çıxaraq mədəni müxtəlifliyin yayılmasına, tanınmasına, dəyər verilməsinə şərait yaradır. Bu baxımdan Vill Kimlika “çoxmillətli dövlət” ilə “çoxetnoslu” dövlətləri bir-birindən ayırır. Çoxmillətli (multinational) dövlətlərdəki mədəni müxtəliflik müəyyən regionlarda məskunlaşan mədəniyyətlərin tək bir dövlətdə cəmləşməsindən ibarətdir. Misal kimi, Belçika, İsveçrə, Yeni Zelandiya və Kanadanı göstərmək olar. Buna qarşılıq çoxetnikli (polyethnic) dövlətlərdəki müxtəliflik, əsasən, immiqrasiyanın və cəmiyyət daxilində fərqli kimlik qruplarının formalaşması nəticəsində meydana gəlir (ABŞ, Avstraliya və qismən Almaniya kimi.) Birincilərdə bu, “milli azlıq”, digərlərində isə “etnik qruplar” adlanır.

Postmodern siyasətinin həm sağçı, həm də solçu düşüncədə funksional rolu vardır. Postmodern siyasi vəziyyət, mədəniyyətlər və baxış tərzləri arasında plüralizmi qəbul edir. Postmodernistlərə görə, idarəetmə realistlərin laqeyd yanaşdığı hər şeyi əhatə edən baxışın ifadəsidir. Postmodern cəmiyyət müxtəlifliyin xoş qarşılanmasına istinad edir. Nəticədə postmodern cəmiyyət müxtəlifliklərdən ibarət cəmiyyətdir. Fərqli məqamların olması bir ahəngsizliyin olduğunu göstərməz. Bu mənada postmodernizm plüralist demokratiyanı dəstəkləyir və siyasətin varlıq səbəbini burada görür. Məhz Liotar modernizmin ən böyük səhvinin universallıq prinsipində olduğunu iddia edir.

Bu məzmun və mahiyyətdə postmodernizm mədəni və siyasi cəhətləri ilə, bir epistemologiya, metodologiya və ictimai nəzəriyyəni özündə ehtiva edir. Baumana görə, azadlıq, bərabərlik və qardaşlıq modernizmin şüarı ikən, azadlıq, müxtəliflik və tolerantlıq postmodernizmin əsas formulu oldu.

Etika ilə ortaq görüşlərinin olduğu barəsində ciddi müzakirələr aparan postmodernistlər bu mövzuda etik bir çərçivə təqdim etməyə çalışırlar. Məhz Derrida postmodern etikanın “başqasına” istinad etdiyini vurğulayır. Bu baxımdan əmrlərdən nifrət edən postmodernistlər Martin Buberin şəxslərarası hörmət və ehtirama istinad edən etik baxış tərzini dəstəkləyirlər. Onların fikrincə, şəxslər başqasına “mən” və “sən” olaraq yaxınlaşmalıdır. Belə ki, postmodern bir dünyada başqalarına ehtiram göstərilməsi və mühafizə edilməsi postmodern etika adlanır. Məhz ədalət, rəqib iddiaları inteqrasiya etdirən əzəli və əbədi prinsip deyildir. Postmodernistlərə görə, hər hansı cəmiyyət plüralizmi təşviq edirsə, inkişaf etmiş cəmiyyətə çevrilə bilər. Bunun üçün müxtəlif görüşləri həm mühafizə edən, həm də rədd edən ifadə tərzlərinin təşviq olunması postmodern etikaya uyğundur. Ziqmund Bauman “postmodern etika” adlı kitabında etika və postmodernizm əlaqəsini fəlsəfi aspektdən açıqlayır. Müəllif postmodern bir vəziyyətdə yaşadığımızı qəbul edərək, etikanın buradakı mövqeyini təsvir və təhlil edir. Bu mənada Baumana görə, postmodern baxış tərzində müvafiq olaraq nöqsansız universal və əsasları sarsılmaz etik kodlar mövcud deyildir. Bu nəticədə heç bir avtoritetə etimad etməməyə, ya da etimadın uzun müddət davam etməməsinə yol açır. Etik “mənlik” məfhumu və əxlaqi məsuliyyət insanların həyat təcrübələrindən qaynaqlandığı üçün meydana gəlir. Postmodern əsrinin insanları öz əxlaqi xüsusiyyətləri, dolayısı ilə öz əxlaqi məsuliyyətləri ilə qarşı-qarşıya qalırlar. Bu mənada əxlaq müqavilə demək deyildir. Əxlaq qeyri-şəxsi və ya universallaşdırılan qaydalar tələb etməz. Əxlaqi səsləniş fərdi olub, mənin məsuliyyətinə səslənir. Postmodern etika mədəniyyətin tərkib hissəsi olan əxlaqi anlayışların, etik dəyərlərin digər məsələlər kimi, o mədəniyyətin orijinallığı içində belə, dəyişəcəyini ifadə edir və “mədəni relyativizm” (cultural relativity) məfhumunu vurğulayır.

Digər tərəfdən, etik relyativizmi də əhatə edən hər hansı bir mədəniyyətə istinad edən davranışlar əhəmiyyət kəsb edir. Məhz mədəniyyətlərin etik davranışlara baxış tərzləri müxtəlif ola bilər. Bu mənada mədəniyyət məfhumu sivilizasiya, elm və texnika məfhumlarından ayrılaraq lokal məna daşımaqdadır.

Bu kontekstdə İ.Məmmədzadənin etikanın mahiyyəti ilə bağlı fikirləri aktuallıq kəsb edir: “Bu qayda çərçivəsində qalmaqla, xoşuna gəlmədiyin məsələdə iştirak etməyə bilərsən (hər kəs eləsə belə). Amma digərlərinin sənə qarşı etmədiyini, sən də edə bilməzsən”.

Multikulturalizm, eyni zamanda mədəniyyətlərarası toqquşmanın qarşısını almaq üçün alternativ funksiyaya malikdir. Belə ki, Fukuyama və Hantiqtonun mədəniyyətlər arasında mübarizə, toqquşma düşüncələrindən fərqli olaraq, multikulturalizmin alternativliyini müdafiə edən Çarlz Taylor, Yurgen Habermas, Biku Parek, Vill Kimilka, Emi Qutman və s. filosof və siyasətşünasların düşüncələri daha aktual və praqmatikdir. Mədəniyyətlərarası toqquşmanın əksinə olan multikultural nəzəriyyəyə görə, hər hansı bir cəmiyyət daxilində müxtəlif etnik kimliklərin və cəmiyyətlərin olması onların inteqrativ münasibətlər qurmasının başlıca amillərindəndir. Bu mənada mədəni fərqlilik toqquşmanı deyil, qarşılıqlı anlaşmanı əsas götürür.

Taleh ƏHMƏDOV,

AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutu

etika şöbəsinin dissertantı,

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin

aparıcı məsləhətçisi