Erkən orta əsr ərəb müəlliflərinin qeyd etdiyi kimi: «Azərbaycan qədim- dən türklərin yaşadığı ölkədir».1 Übeyd ibn Şəruyə, Ət-Təbəri, Bələmini kimi ərəb və fars tarixçilərinin əsərlərində Azərbaycan və onun türk əhalisi (torkan Azərbaycan) haqqında bir sıra maraqlı faktlara rast gəlinir.2 Azərbay- can xalqının formalaşma prosesi şimalda Baş Qafqaz dağlarından, cənubda Sultaniyyə-Zəncan-Həmədan ərazilərinədək uzanan, qərbdən Şərqi Anadolu və Göyçə gölü hövzəsi də daxil olmaqla Alagöz dağları, şərqdən isə Xəzər dənizi ilə əhatə olunan tarixi Azərbaycan torpaqlarında baş vermişdir. Müxtə- lif sivilizasiyalar, mədəniyyətlər və dinlərin qovuşduğu bir ərazidə formalaşan Azərbaycan türkləri zəngin tarixi yaddaşın və özünəməxsus mədəni irsin vari- sidirlər. Müasir Azərbaycan dili e.ə. I minilliyin əvvəllərindən indiki Azərbay- can ərazisində etnik fuziya prosesinin – ortaq etnomədəniyyətin daşıyıcıları olan türk tayfalarının qarşılıqlı inteqrasiyasının nəticəsi olaraq uzun tarixi in- kişaf prosesinin gedişində formalaşmışdır. Azərbaycan türkləri Azərbaycanın bütün ərazisində aparıcı etnos olduğu üçün onların dili buradakı digər xalqlar arasında ünsiyyət vasitəsinə çevrilmişdir.
     Azərbaycan türkləri dünyanın ən qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan  xalqlarındandır. Qədim türklərin ilk dövlət qurumları hələ e.ə. IV minilliyin sonu – III minilliyin əvvəllərində yaranmışdır. Orta əsrlərdə milli dövlətçilik ənənələrini davam etdirən Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Qaraqoyunlu, Ağqo- yunlu, Səfəvilər kimi Azərbaycan-türk sülalələri tərəfindən idarə olunan Azər- baycan dövlətləri də Azərbaycan xalqının vahid dil və mədəniyyətinin forma- laşmasında mühüm rol oynamış, Azərbaycan torpaqlarını vahid Azərbaycan dövlətinin tərkibində birləşdirməyə nail olmuşlar. Hazırda müasir Azərbaycan Respublikasının mövcud olduğu Şimali Azərbaycan ərazisində eramızdan əv- vəl IV əsrdən eramızın VIII əsrinədək sərhədləri, demək olar ki, sabit qalmış qədim Azərbaycan dövləti – Qafqaz Albaniyası bütövlükdə regionun ilkin orta əsrlər tarixində mühüm yer tutmuş, müasir Azərbaycan ərazisini, Ermənistan, Gürcüstan və Dağıstanın cənub hissəsini əhatə etmişdi. Onun paytaxtı əvvəlcə Qəbələ, sonra isə Bərdə şəhərləri olmuşdu.
     Rusiya imperiyası, sonralar isə SSRİ tarixşünaslığı əzəli türk torpağında  «türk» adını, Azərbaycanın qədim türk yurdu olmasını hər vasitə ilə unutdur- maq üçün onların «gəlmə» olduqlarını, «monqol-tatar», Əmir Teymur yürüş- ləri dövründən etibarən bu bölgələrdə məskunlaşdıqlarını sübut etməyə ça- lışmışlar. Çar Rusiyası tarixçilərinin başladıqları seqreqasiya siyasəti – vahid  xalqın süni «etnik əlamətlərə», etnoqrafik xüsusiyyətlərə, hətta dialektlərə görə «fərqli xalqlara» parçalanması səyləri, təəssüf ki, bu gün də davam etməkdədir. Nəticədə qonşu dövlətlərin bəzi dairələri məlum səbəblərə görə Azərbaycan türklərini qarapapaqlar, həmşərilər, tərəkəmələr, şahsevənlər və ya elsevərlər, muğallar, həmşərilər, afşarlar, qacarlar, Xəmsə türkləri, kəngərlilər, qarayilər, Xorasan türkləri (xorasanilər, bıçaqçılar), xalaclar, bayatlar, qaraçorlular, pazukilər, baharlular, ağacərilər, rumlular, usanlular, gəraylar, qaragözlülər, zülqədirlər, ustaclılar, təkəlilər, begdililər, xudabəndədular, həmədanilər, qa- rapapaqlar, şahsevənlər, qaradağlılar, gülbagilər, türkəşvəndilər və s. icmala- rına ayırır, onları ya «etnik qruplar», «ya müstəqil etnos», ya da «türkləşmiş irandillilər» kimi təqdim edirlər. Halbuki, bu «icmalar» bu gün də özlərini «türk», «Azərbaycan türkü» adlandırırlar. 
     1828-ci ildə bağlanmış Türkmənçay müqaviləsinə əsasən, Azərbaycan torpaqlarının iki imperiya arasında bölüşdürülməsi nəticəsində ölkənin şimal hissəsi Rusiyaya, cənub əraziləri isə İrana qatılmışdı. Bununla Azərbaycan tor- paqları kimi Azərbaycan türkləri də iki hissəyə bölünmüşlər. Rusiya imperiya- sı Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra onların Qafqazdan sıxışdırıb çıxarılması siyasətini yürütməyə başlamış, nəticədə öz tarixi yurdlarından – Türkiyə və İran ilə həmsərhəd olan Qərbi Azərbaycan torpaqlarından (indiki Ermənistan Respublikasının ərazisi) da zorla sürgün olunmuşlar. Türkiyə və İrandan ermənilərin kütləvi şəkildə köçürüldüyü həmin ərazidə – Şimali Azər- baycanın qərb torpaqlarında 1828-ci ildə «Erməni vilayəti», 1918-ci ildə isə «Ermənistan Respublikası» – tarixdə ilk erməni dövləti yaradılmışdı. Vaxtilə tarixi Azərbaycan torpaqlarında, indiki «Ermənistan Respublikası» adlandırı- lan ərazilərdə dominant etnik çoxluq təşkil edən Azərbaycan türkləri 1828-ci il İran və Rusiya arasında bağlanmış Gülüstan müqaviləsindən sonra mərhələ- li şəkildə soyqırıma və təqiblərə məruz qalmış, 1905, 1918-1920, 1948-1956, 1987-1988-ci illərdə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində zorən deportasiya olunmuşlar. Hələ 1986-cı ildə Yerevanda dərc olunmuş «Er- mənistan və ətraf rayonların toponimika lüğəti»ndə bildirilirdi ki, burada məs- kunlaşmış ermənilərin böyük hissəsi 1828-1930-cu illərdə Türkiyə və İrandan köç etmiş mühacirlərdir. Erməni müəllifi Zaren Karkadyan isə «Sovet Ermə- nistanının əhalisi 1831-1931-ci illərdə» kitabında açıq şəkildə etiraf edirdi ki, «1820-ci ilədək indiki Ermənistan ərazisində olan 2300 yaşayış məntəqəsindən 2000-də azərbaycanlılar yaşamışlar».3 Ermənistan Sovet Respublikası qurul- duqdan sonra burada azərbaycanlılar yaşayan 940 yaşayış məntəqəsindən 698- nin adı Ermənistan Ali Sovetinin qərarı ilə dəyişdirilərək erməni adları ilə əvəz olunmuş və bu proses ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində tamamlanmışdır.
Bundan başqa, burada türklərə məxsus tarixi abidələr, inanc yerləri məhv edil- mişdir.
     1873-cü ildə Azərbaycan türklərinin ümumi sayı Gəncə quberniyasında 358 min, Bakı quberniyasında 305 min, İrəvan quberniyasında 214 min, Tiflis quberniyasında 64 min, Dağıstanda 20 min, Zaqatala dairəsində 16 min ol- maqla bütövlükdə 987 min nəfər qeydə alınmışdır. XIX əsrin sonunda onların Qafqazda sayının 1.537 min nəfər olduğu bildirilir.4 XX əsrin əvvəllərində isə Azərbaycan türklərinin sayı 2 milyon nəfər göstərilmişdir.
     Qonşu İranda özlərini «türk» kimi identifikasiya edən Azərbaycan türklə- ri əsasən bu dövlətin Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil, Həmə- dan və Zəncan bölgələrində, Qəzvin bölgəsinın isə şimalında yaşayırlar. Bun- dan başqa, İranın Tehran, Qürvə, Kərəc və Məşhəd şəhərlərində də onların bö- yük etnik icmaları vardır. Hazırda İran İslam Respublikasında yaşayan türklə- rin sayı müxtəlif mənbələrdə 34 milyonadək olduğu göstərilir. Bu göstəricinin təqribən 25 milyon nəfəri Azərbaycan türklərindən ibarətdir. Dünya Bankının statistikasına əsasən, İran əhalisinin 42%-ni türklər təşkil edir. Türkiyədə ya- şayan Azərbaycan türklərinin dəqiq sayı məlum deyildir. Hazırda müxtəlif sta- tistik mənbələrə əsasən, onların sayının təqribən 540 min nəfərdən 3 milyon nəfərə kimi olduğu göstərilir. Onlar əsasən bu ölkənin Qars, İğdır, Ərzurum, Van, Ağrı, Ərdəhan bölgələrində kompakt halında yaşayırlar. Bu ölkədə onların bir sıra mədəniyyət mərkəzləri və dərnəkləri fəaliyyət göstərir. Amasiya bölgə- sində özlərini «şirvanlılar» adlandıran böyük icma da vardır. Türkiyədə geniş
yayılan «yörüklülər» termini tarixən köçəri və yarımköçəri həyat tərzi sürən əhali qruplarına aid olunur. Lakin onların Anadoluya miqrasiya istiqamətlə- rini əsas götürərək həmin terminə daxil edilən Azərbaycan türklərinin vahid etnoqrafik qolu «türkmanlara», «şirvanlılara», «elsevərlərə» (şahsevənlər), «qarapapaqlara» və «tərəkəmələrə» bölünərək «türklərin fərqli etnik qrupla- rı» kimi tanıdılırlar.
     2014-cü ildə keçirilmiş siyahıyaalmanın nəticələrinə əsasən, Gürcüstanda yaşayan Azərbaycan türklərinin sayı 234 min nəfərə yaxındır və onlar Borçalı (Kvemo Kartli), Kaxeti, Msxeti-Mtianeti bölgələrində, Acarıstan Muxtar Res- publikasında, Tbilisi və Rustavi şəhərlərində daha sıx məskunlaşmışlar.
 

Digər region dövlətləri ilə müqayisədə onların gürcü cəmiyyətinə inteqrasiyası, ana dilində təhsili,   milli mədəniyyətlərini qoruması və inkişafı üçün şərait yaradılmışdır. Azərbaycan Respub- likası bu   işdə Gürcüstandakı soydaşlara hərtərəfli yardım göstərməkdədir. Rusiya Federasiyasında soydaşla-   rımızın böyük qrupu tarixi vətənlərində – Dağıstanın cənub regionunda – Dər- bənd şəhərində və   ona bi- tişik Dərbənd rayonunda (58%),  Tabasaran   (18 %),Qızlar (2,35%), Rutul(1,56 %)   bölgələrində və s. yaşayırlar. Lakin Dağıstan Respublikasında Azərbaycan türkləri rəsmi olaraq   «avtoxton xalq», «titullu xalq» sayılsalar da, yerli ictimai rəydə, elmi material- larda məzhəb və   tayfa-nəsil bölgüləri üzrə «fərqli etnoslara» – «tərəkəmələrə», «padarlara», «perslərə» (XX əsrin   əvvəllərində İrandan köç etmiş Azərbaycan türkləri), «şahsevənlərə» bölünür, «muğal», «tarkam»,   «qvadaro», «qızılbaş», «kajari» («qacar» sözündən), «hamşari» («həmşəri») kimi təqdim olunurlar.                                                     Azərbaycan türklərinin ayrılmaz hissəsi olan şahsevənlər faktiki olaraq tərəkəmələrdir. Sadəcə olaraq, İranın Azərbaycan türklərinə yönəlik seqreqa- siya siyasəti nəticəsində qaşqaylar, xorasanilər, xələclər, Xəmsə türkləri və tərəkəmələr kimi şahsevənlər də müstəqil etnos kimi göstərilməkdədir. I Şah                Abbas Səfəvilər dövlətində qızılbaşların həlledici rolunu azaltmaq məqsədilə tərəkəmə-qızılbaş tayfalarının birliyini parçalamağa nail olmuş və bundan sonra onun tərəfdarları, onlardan ibarət şəxsi qvardiya «şahsevənlər» adlan- dırılmışdır. İran alimi H.Ə.Dəlili bu barədə yazır: «Səfəvi hökmdarı müxtə- lif vilayətlərdə ayrı-ayrı tayfaların tərkibində şah tərəfdarlarını öz ətrafında birləşdirmək və onlardan yeni bir tayfa yaratmaq qərarına gəldi. I Şah Abbas öz planını həyata keçirmək məqsədi ilə bütün ölkədə «Şahın mübarək başını sevənlər şah ətrafında toplaşsınlar» şüarını irəli sürdü. Qısa müddət ərzində tərəkəmələrdən qopmuş əhalinin sayı yüz minə çatmışdı».8 Bununla Səfəvilər dövlətinin əsas hərbi qüvvəsinə çevrilən şahsevənlər sonralar Azərbaycanın si- yasi həyatında da mühüm rol oynayıblar. XIX əsrin sonunda onların əksəriyyə- ti oturaq həyat tərzinə keçib. Şahsevənlər onlarla tayfa, qol və tirələrə bölünür.  
     Hazırda İranın Ərdəbil, Muğan, Meşkin və Qaradağ bölgələrində şahsevən- lərdən ibarət 80-dən çox yaşayış məntəqəsi - Qocabəyli, Muradlı, Udulu, Xəlifə- li, Bəndalıbəyli, Alıbabalılar, Bəybağlılar, Xələflilər, Poladlı, Şıxlı, Dursunxoca- lı, Abıbəyli, Quzatlı, Yurdçu, Yekəli, Dəmirbəyli, Dəmirçili, İnanlı, Hacıxocalı, Ərəbli, Sarıxanbəyli, Əcirli, Homunlu, Millixəlifəli, Zərgər, Balabəyli, Novruza- lıbəyli, Geyikli, Pireyvatlılar, Qalış, Sərvanlar, Cilovdarlı, Talışmikayıllı, Qəhrə- manbəyli, Muğanlı-Heydər, Rzabəyli, Cahanxanımlı, Qamışçı və s. vardır. Azərbaycan Respublikasının bir sıra bölgələrində – Beyləqan, Saatlı, Sabirabad, Cəlilabad, Masallı, Lerik və Yardımlıda şahsevənlər yaşamaqdadır.

Azərbaycan xalqının ta- rixi-etnoqrafik qrupu olan və hazırda Türkiyə və İran əra- zilərində yaşayan kürəsünnilər, təəssüf ki, Azərbaycan tarixşünaslığının və etnoq- rafiyasının öyrənilməyən mövzularından biri kimi qal- maqdadır. Türkiyədə «kürə-sünni» kəlməsi bir çox hallarda etnonim kimi təqdim edilsə də, son illərin tədqiqatları onların türkman (tərəkəmə) kökənli Azərbaycan türkləri olmasını təsdiqləməkdədir. Regionun ayrı-ayrı xalqlarının dil və dialektlərində «kürə- sünni», «kürəsünnü», «kürəsinli», «kurhesini», «körasunni», «koresonni», «korasmen», «korhəsənli» və s. kimi adlandırılan həmin icmanın adı, bəzi fərziyyələrə görə, fars dilində «sünni oğulları» kimi izah olunmaqdadır (prof. Orhan Türkdoğan). Geniş yayılan digər rəvayətə əsasən, Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti illərində məzhəbini dəyişmək istəməyən şəfii (sünni) Azərbaycan türklərinin dini lideri olmuş Həsənin gözlərinin çıxarılmasından sonra onlar «Korhəsənli» adlandırılmağa başlanmışlar. Bir sıra tədqiqatçılar isə kürəsün- nilərin etnik vətəninin Kür və Araz çayları arasında olan ərazilərin olmasına və «kürəsünni» kəlməsinin «Kür» hidronimi əsasında yaranmasına əmindirlər. Bəzi araşdırmalarda isə qeyd edilir ki, kürəsünnilərin əcdadları Səlcuq və Os- manlı dövlətləri dönəmində Cənubi Azərbaycandan Qara dəniz sahillərindəki Giresun bölgəsinə miqrasiya etmişlər. Türkiyədə Osmanlı dövlətinə aid arxiv sənədlərində kürəsünnilərin tarixi vətəni kimi XVII-XVIII əsrlərdə mövcud ol- muş Maku xanlığının əraziləri göstərilir.
     Türkiyəli alim Yaşar Kalavat kürəsünnilərin ana dilinin Azərbaycan tük- cəsi olmasını, danışıq ləhcəsinin isə türkman (tərəkəmə), Qara dəniz (Artvin tərəkəmələri, giresunlular, trabzonlular, həmşinlilər, rizəlilər) və Təbriz şivələ- ri əsasında formalaşdığını bildirir. Əlavə edək ki, kürəsünnilərin böyük hissəsi və həmşinlilər özlərini oğuzların çepni boyuna daxil olan tayfaların törəmələri adlandırırlar. Bu, onların danışıqda eyni leksik vahidlərdən və ideomatik ifa- dələrdən istifadə etməsində də özünü büruzə verir. Qeyd edək ki, həm kürə- sünnilərin, həm də həmşinlilərin dialektində Azərbaycanın Şəki-Zakatala və Naxçıvan şivələrinə məxsus elementlər də aydın şəkildə nəzərə çarpır. Hazırda kürəsünnilərin demoqrafik vəziyyətinə dair dəqiq məlumat yoxdur. Türkiyədə rəsmi olaraq Van bölgəsində 26 min kürəsünninin yaşadığı bildirilsə də, onların sayının 150 min nəfər olması haqqında da məlumat verilir. İranda isə təqribi hesablamalara görə, kürəsünnilərin sayı 600 min nəfərdir.                                                                                                                                                                     Kürəsünnilərin Türkiyəyə miqrasiyası əsasən iki mərhələyə bölünür. Birin- ci mərhələ Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması ilə əlaqələndirilir. Həmin dövrdə on- lar məzhəb fərqinə görə İranın Urmiyə, Səlmas, Maku və Xoy bölgələrindən, Təbriz ətrafından Osmanlı dövlətinin ərazilərinə köçmüşlər. Osmanlı sultanları onlara kənd və torpaqlar vermiş, əsas hissəsini Van bölgəsində məskundaşdır- mışdır. Osmanlının Səfəvi dövləti ilə sərhədlərinin qorunması da kürəsünnilərə həvalə olunmuşdu. Vandakı qədim tikililərdən Koroğlu qalası, Qız qalası, Oğ- lan qalası kimi qədim abidələr kürəsünnilərin maddi-mədəni irs nümunələrin- dən sayılır. Kürəsünnilərin Anadoluya ikinci köçü isə Türkiyə Cümhuriyyəti- nin qurulduğu ilk illərdə baş vermişdi. Belə ki, 1925-ci ilin iyul ayının 24-də imzalanmış «Şərq İslahat Planı»na əsasən, Van şəhəri və Midyat arasındakı strateji əhəmiyyətə malik ərazilərə «iranlı türk (sünni) mühacirlərin» (kürə- sünnilərin) yerləşdirilməsi, onların torpaq sahələri, mal-qara və s. ilə təmin olunması qərara alınmışdı.

Türkiyə ərazisində çoxsaylı  «yö- rük türkmanları» icması olsa da, tərəkəmələrin Azərbaycan (Qərbi Azərbaycan da daxil olmaqla) və Gür- cüstandan Anadoluya və İrana geniş- miqyaslı köçü 1828-ci ildə imzalanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra başlanmışdır. Onların bir hissəsi XIX- XX əsrin əvvəllərində Türkiyənin Qars, Ağrı, Tutak, Eleşkirt, Malazgirt, Ama- siya, Adana, Sivas və Ərdəhan bölgələ- rinə, digər hissəsi isə İranın Sulduz və Zəncan ərazilərinə köçmüşlər. Gürcüs- tandan (Borçalıdan) gələn tərəkəmələr ən böyük tayfa birləşmələrindən birinin adı ilə bu gün də «qarapapaqlar», Şirvan mənşəlilər isə «şirvanlılar» adlandırı- lır. Qeyd edək ki, qarapapaqlar uzun zaman Qazaxda, Göyçə gölü yaxınlığında və Borçalıda yaşamışlar. Göyçə gölünün yaxınlığında onların adını mühafizə etmiş «Qarapapaq» dağı var idi. 1826-1929-cu illərdə Rusiya- İran mühari- bələri zamanı 800 qarapapaqlı ailəsi Göyçə gölü ətraflarından Türkiyəyə köç- müşdü. 1879-cu ilin məlumatına əsasən, Osmanlı torpaqlarındakı 105 kənddə ümumi sayı 29.000 nəfərə çatan tərəkəmə icması yaşayırdı. Çar Rusiyasının 1910-cu ilə aid «Qafqaz təqvimi»ndə Qars ətrafında 63, Ərdahanda 29, Ka- ğızmanda isə 7 tərəkəmə-qarapapaq kəndi olduğu göstərilir. Hazırda «qara- papaqlar» kimi təqdim olunan tərəkəmələr Türkiyənin Ağrı, Akyaka, Ankara, Ərdahan, Arpaçay, Çıldır, Digor, İğdır, İstanbul, İzmir, Qars, Kağızman, Muş, Susuz, Selim, Sarıqamış və Sivas bölgələrində sıx şəkildə məskunlaşmışlar.«Tərəkəmə» qismində Azərbaycan türkləri isə əsas etibarilə Ərdahanın Çıl- dır bölgəsində yaşayırlar. Onların sayca üstünlük təşkil etdikləri ikinci yaşayış məntəqəsi Arpaçay şəhər tipli qəsəbədir.                                                                                                 İranın cənub-qərbində, əsasən Fars vilayətində, Şiraz, İsfahan, Hormozqan, Buşehr, Kuhgiluye və Boyer Əhməd, Çaharmahal Bəxtiyari, Xuzestan, Qum və Mərkəz vilayətlərində yaşan qaşqayların ümumi sayı təqribən 3,5 milyon nəfərə çatır. İranın bəzi «elmi» dairələri onları «türk dilində danışan fərqli etnos» kimi təqdim etməyə çalışsalar da, qaşqaylar özlərini Azərbaycan türk- lərinin bir hissəsi hesab edirlər. Azərbaycanda bu etnoqrafik qrup, onun mədəniyyəti, tarixi barədə ətraflı məlumat yoxdur. Son illərdə regionda cərəyan edən etnosiyasi proseslər qaşqaylar arasında da milli özünüdərk hissini xeyli gücləndirmişdir.

Qədim dövrlərdən fərqli mədəniyyətlərin qaynayıb-qarışdığı bir ərazi olmuş Azərbaycan müxtəlif dinlərin formalaşdığı, çoxkonfessiyalı bir ölkədir. Burada ayrı-ayrı dövrlərdə bütpərəstlik, zərdüştilik, yəhudilik, xristianlıq, islam kimi dini inanclar bu və ya digər dərəcədə yayıla bilmiş, bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərmişdir. Qədim inanc- lar sisteminin xristianlıq, islam kimi klassik dini ide- ologiyalarla qaynayıb-qa- rışması nəticəsində zəngin, özünəməxsus Azərbaycan mədəni irsi formalaşmışdır. Azərbaycan türklərinin is- lamaqədərki inancları barə- də ən mühüm mənbə an- tik müəlliflərin əsərləridir. Azərbaycanın qədim dövlə- ti, zəngin antik və erkən orta əsr mədəniyyətini əks etdirən Qafqaz Albaniyası dövrü Azərbaycan əhalisinin islamaqədərki inanclarının ən zəngin mərhələsidir. Alban ilahilərini yunan adları ilə qeyd edən Strabon xristianlığın qəbul edilməsinə qədər albanların Günəşə, Yer və Göy tanrısına, Aya sitayiş etdiklərini yazırdı.9 Alban müəllifi Musa Kalankatlı da qədim dövrlərdən etibarən Albaniyada ibtidai dinlərin, o cümlədən od, ağac, su, torpaq və s.-yə sitayişin geniş yayıldığını qeyd edirdi.
     Qədim Azərbaycan əhalisinin müxtəlif təbiət hadisələrinə sitayişini arxeo- loji və etnoqrafik araşdırmalar da təsdiq edir. Azərbaycanın Daşkəsən, Şəmkir, Naxçıvan, Şəki bölgələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində e.ə. III minilliyə aid edilən Aypara və Günəş fiqurlu qəbir örtükləri, həmçinin üzə- rində ay, ulduz olan Afrodita ilahəsinin təsviri verilmiş üzük və s. bu kimi astral kultlarla bağlı materiallar aşkar edilmişdir.11  Etnoqrafik tədqiqatlar da
antik müəlliflərin Azərbaycan əhalisinin müxtəlif kultlarla bağlı məlumatları- nı təsdiq edir. Etnoqrafik ekspedisiyalarımız zamanı Azərbaycanın Quba, Qə- bələ bölgələrindən Azərbaycan türklərinin islamaqədərki ideologiyasını səciy- yələndirən Ay və Günəş təsvirli qədim qəbir abidələri aşkar edilmişdir. Hazırda Komrad (Qəbələ), Pəriqala (Zaqatala), Kürmük (Qax), Kiş (Şəki) kimi astral kultlarla bağlı köhnə məbəd qalıqlarının bünövrəsi üzərində inşa edilmiş erkən xristian məbədlərində Ay və Günəşlə bağlı kult simvolikasının izləri qorunub qalmışdır. Bu qədim alban məbədləri albanların sitayış etdikləri İlahi üçlüyün 
– Göy, Günəş və Ay tanrılarının şərəfinə inşa edilmiş və sonralar xristianlıq ayinlərinin keçirildiyi ibadətgah rolunu oynamışdır.
     Qədim Azərbaycan əhalisinin əsas sitayiş obyektlərindən biri də tanrı- çılıq olmuşdur. Şərq mifologiyasında səmanın ilahiləşdirilməsini ifadə edən «dingir/tenqri» kəlməsi Azərbaycan xalqının dilində indiyədək «Tanrı» kimi qorunub saxlanılmışdır. Azərbaycandakı türklər arasında «Tanrı» sözü «Allah» mənasını ifadə edərək «Tanrı haqqı», «Yeri, göyü yaradan ulu Tanrı», «Tanrı sənə yar olsun» kimi alqış və andlarda işlənməkdədir. Alban müəllifi Kalankat- lı «yüksək ağaclara, Günəşə və Aya sitayişlə müşayiət edilən, göylərin sahibi olan Tenqrı xan kultu» barədə də məlumat verir.13 Tanrı xana dualarla müşayiət olunan qurban kəsmək mərasimində tanrının şərəfinə at qurban kəsilir, onun qanını ağaclara çiləyir, başını və dərisini isə ağacın budaqlarından asırdılar. Et- noqrafik materiallar təsdiq edir ki, belə qurban ayinlərinin izləri Azərbaycanda bu günədək qorunub-saxlanılmışdır. Ümumiyyətlə, XIX əsrdə Azərbaycanın bir çox bölgələrində müqəddəs ağacların altında kəsilən qurbanın dərisinin ağacdan asılması ənənəsi qalmaqda idi.14 Bu inamın izləri indi də Azərbaycan türkləri arasında qalmaqdadır. Məsələn, Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olmuş Qəbələ bölgəsində «Toyuq piri», «Komrad» kimi bir çox qədim inanc yerlərin- də kəsilən qurbanlıq heyvanın dərisi pirdəki hündür ağaclardan asılır.
     VIII əsrdə ərəblərin gəlişi ilə Azərbaycan əhalisinin böyük bir qismi islam dinini qəbul edərək assimilyasiyaya uğrasa da, IX əsrdən XIX əsrin əvvəllə- rinədək ölkənin ayrı-ayrı bölgələrində yaranan Şəki məlikliyi (IX-X əsrlər), Sünik (IX-XI əsrlər), Arsax-Xaçın (XII-XV əsrlər), daha sonra Dizaq, Vərəndə,
Çiləbörd, Gülüstan, Xaçın kimi Qarabağ məlikliklərində (XV-XIX əsrlər) alban xristian ənənələri yaşaya bilmişdi. XIX əsrdə Şimali Azərbaycanın Rusiya im- periyasına birləşdirilməsindən sonra 1836-cı ildə I Nikolayın fərmanı ilə Alban katolikosluğu ləğv edilmiş,15 bununla da Alban kilsəsinin fəaliyyətinə son qo- yulmuşdu.
     Azərbaycanda qədim inanclar sistemi xalq inancları kimi qorunub-saxla- nılaraq xristianlıq, zərdüştilik və islam elementlərini özündə birləşdirmişdir. Qədim inanclar sisteminin xristianlıq, islam kimi klassik dini ideologiyalar- la qaynayıb-qarışması nəticəsində zəngin Azərbaycan mədəni irsi formalaş- mışdır. Qədim albanların varisləri olan Azərbaycan türkləri xristian və islam dinlərini qəbul etdikdən sonra belə öz qədim inanclar sistemini unutmamışlar. Qədim inanclar sistemi Azərbaycan türklərinin yaddaşında həkk olunaraq on- ların mənəvi dünyasında o qədər güclü kök atmışdır ki, bu gün belə islam ide- ologiyasının tərkibində öz varlıqlarını qoruyub-saxlayaraq özünəməxsus sink- retizmin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycan türkləri kökü qədim alban mədəniyyətinə dayanan islamaqədərki inancları ilə bağlı tarixi keçmişini unutmamış, xalq inancları və adət-ənənələrində onları yaşatmağa çalışmışlar.

    Azərbaycan türkləri özlərinin maddi-mədəni irsləri – zəngin tarixi, mədə- niyyəti, incəsənəti ilə ümumbəşər sivilizasiyasına layiqli töhfələrini verməkdə-dirlər. Qobustan, Gəmiqaya, Kəlbəcər, Qərbi Azərbay- candakı Dəvəboynu, Göyçə qayaüstü təsvirləri, Qafqaz Albaniyasının bədii kera- mika və metal məmulatı, orta əsrlərdə dünya şöhrəti qazanmış Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Qazax, Quba, Bakı, Şəki, Şamaxı və Qarabağ sənətkarlıq məktəblərinin miniatür, xalçaçılıq, dulus- çuluq, zərgərlik sənəti nü- munələri  bu  gün dünyanın ən mötəbər muzeylərinin – Londonun Viktoriya və Albert, Parisin Luvr, Va- şinqtonun Metropoliten, Vyananın, Romanın, Berlinin, İstanbulun, Tehranın, Qahirənin zəngin muzeylərinin ekspozisiyalarını bəzəməkdədir. Orta əsrlərdə  Azərbaycanda miniatür sənəti yüksək inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdu. XVI əsr Təbriz miniatür məktəbinin görkəmli sənətkarları – Kəmaləddin Beh- zad, Sultan Məhəmməd, Ağa Mirək, Müzəffərəddin Məhəmmədi, Sadiq bəy Əfşar kimi rəssamlar Firdovsinin, Nizaminin əsərlərinə nəfis tərtibatda mi- niatürlər çəkmişlər. XVIII-XIX əsrlərdə də milli miniatür sənətinin ənənələri davam etdirilmişdir. Şəkidəki Xan sarayının interyer bəzəklərində və habelə Şuşanın, Gəncənin, İrəvanın, Qubanın binalarını bəzəyən divar təsvirlərində bu monumental sənətin keçmişi haqqında əyani təsəvvür yaradılır.
     Xalçaçılıq Azərbaycanın ən qədim və geniş yayılmış sənət növlərindən bi- ridir. Dünya mədəniyyəti içərisində yeri və dəst-xətti olan Azərbaycan xalça- sı unikal üslubu, rəng çalarları və qədim etnik təsəvvürlərin daşıyıcıları olan ornamentləri ilə seçilir. Arxeoloji materiallara və yazılı mənbələrə əsasən, bu ərazidə xalçaçılıq hələ Tunc dövründə yayılmışdır. Cənubi Azərbaycanın Maku şəhərindən tapılmış gil fiqurların, Urmiya gölü yaxınlığındakı Həsənlu təpə- sindən aşkar edilmiş qızıl camın və s. üzərlərindəki xalça təsvirləri bu sənətin qədim tarixi köklərə malik olduğunu göstərir. Azərbaycan xalçaçılığı haqqında Herodot, Klavdi Elian, Ksenofont və antik salnaməçilər də məlumat vermişlər. Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, xalçalar türk xalqlarının həyat tərzinin ay- rılmaz hissəsidir. Xalq sənətlərinin ən geniş yayılmış növü Azərbaycan xalqı- nın məişətində özünə möhkəm yer tutmuş və az qala xalqın rəmzinə çevrilmiş xalça sənətidir. Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar dəyələrin, çadırların, alaçıqların, habelə, yaşayış evlərinin və digər binaların divar bəzəklərində, döşəməsində istifadə edilir, eyni zamanda yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edirdi. Orta əsrlərdə xovsuz xalçaların əsas is- tehsal mərkəzləri Təbriz, Şamaxı və Bərdə şəhərləri olmuş və onlar «zərbaf» adlandırılmışdı. İngilis səyyahı Antoni Cenkinson Şamaxıda Abdulla xanın yay iqamətgahındakı qızıl-gümüş saplarla toxunmuş zərbaflar haqqında da məlumat vermişdir.
     Azərbaycanın xalça məmulatları və onların bədii xüsusiyyətləri haqqında orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə maraqlı məlumatlara rast gəlinir. X əsrə aid “Hüdud əl-aləm” (“Dünyanın sərhədləri”) əsərində naməlum müəllif Muğan- da toxunulan palaz və çullardan, Naxçıvanın zili toxunuşlu xalılarından bəhs etmiş, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda Azərbaycanın ipək xalçaları, Əbül Üla Gəncəvinin, Nizaminin, Xaqaninin əsərlərində xovlu və xovsuz xalçalar vəsf olunmuşdur. Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq yeddi xalçaçılıq məktəbinə bölünür. 
     Hələ 1872-ci və 1882-ci illərdə Moskvada keçirilmiş sərgilərdə nümayiş etdirilən Bakı, Quba, Şamaxı, Gəncə, Şəki, Qazax xalçaları qızıl və gümüş me- dallara layiq görülmüşdü.

1872-ci ildə Vyanada, 1911-ci ildə Turində, 1913-cü ildə isə London və Berlində təşkil edilmiş beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilən eksponatların əsas hissəsi Azər- baycandan aparılmış xalça və xalça mə- mulatları olmuşdu.Azərbaycanda etnik türklərin etnik mədəniyyətinin atributlarından bir də onların etnik geyimləridir. Bu geyim- lərdə vaxtilə nəzərlik, tanınma-fərqlən- dirmə nişanları xarakteri daşıyan etnik ornamentlər, iqlim şəraiti, yaşam tərzi, estetik tələblər, qədim ənənələr, toxu- culuq və tikiş sənəti vəhdət təşkil et- məkdədir. Bir qayda olaraq, etnik ge- yimlərdəki bəzək elementləri və stili sahibinin statusunu, ailə vəziyyətini, maddi imkanlarını və bəzən isə regional mənşəyini də göstərir. Cavan qızla ailəli qadınlar arasında geyim nöqteyi-nəzə- rindən gözlə görünəcək qədər fərqlər hiss olurdu.Dünya geyim mədəniyyətinin in- kişafında həmişə aparıcı rol oynamış Azərbaycan geyim nümunələri və dəstləri elementləri öz paraktikliyi, orijinal- lığı, estetik görünüşü və funksionallığı baxımından digər region xalqlarının geyim nümunələrinə də daxil olmuşdur. Azərbaycan, onun əhalisi, mədəniyyəti və məişəti haqqında məlumat verən antik və orta əsr salnaməçiləri, səyyahlar burada yaşayan insanların zəngin geyim mədəniyyətindən də əhatəli söz aç- mışlar. Ölkə ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində çoxsaylı ge- yim və bəzək elementləri, onların daşlar üzərində təsvirləri aşkar edilmişdir. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın qədim xalçaçılıq və ipəkçilik mərkəzi olması əhalinin geyim tərzinə də müsbət təsir göstərmişdir. Mingəçe- virdə eramızın V-VI əsrlərinə aid olan katakomba qəbirlərindən tapılmış ipək nümunələri də bu qənaəti təsdiq edir.

     Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda ipəkçilik sənəti yüksək sürətlə inkişaf edir, burada toxunan yüksək keyfiyyətli ipək parçalar Avropa dövlətlərinə də ixrac edilirdi. Eyni zamanda, Avropadan məxmər, mahud, kom- zol, karazey növlü parçalar alınırdı. Şirvan Azərbaycanın əsas ipəkçilik mərkə- zi sayılırdı. Alman səyyahı Adam Oleari yazırdı: “Onların əsas məşğuliyyə- tini iplik, ipək və yun toxuma və müxtəlif tikmə işləri təşkil edir”. “Tafta”, “fata” və “darayı” parça növləri Şamaxıda istehsal olunurdu. Burada tikilən zərif baş örtüklərinə və başqa toxuma məmulatlarına böyük tələbat vardı. Məşhur italyan səyyahı Marko Polo (XIII əsr) Şamaxı və Bərdədə nəfis ipək parçalar toxunduğunu xüsusi vurğulamışdır. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində naxış tikmələr üçün istifadə olunan parçalar yerli istehsala aid qanovuz, darayi və məxmər idi. Onlar Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki, Şuşa və Azərbaycanın di- gər şəhərlərində hazırlanırdı. Naxış tikmək üçün ipək, yun sap və yerli istehsala aid möhürlü nişancıqlardan (metal lövhəciklər) istifadə olunurdu.
     Azərbaycan türkləri qədim və zəngin adət və ənənələrə malikdirlər. Bu dəyərlər bu gün də qayğı ilə yaşadılır. Onu da xüsusi olaraq qeyd etmək la- zımdır ki, minilliklər boyu davam edən polikultural münasibətlər – bu ərazidə yaşayan xalqların təbii inteqrasiyası nəticəsində baş vermiş qarşılıqlı mədəniy- yət mübadiləsi ortaq Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rol oynasa da, onun ayrılmaz tərkib hissələri, hər bir etnosun özəl və unikal xüsu- siyyətləri, mədəni-mənəvi dəyərləri qorunub-saxlanılmışdır. Tarixi ənənələrə, milli dəyərlərdəki varislik prinsiplərinə söykənən mədəni-mənəvi dəyərlər sis- temi Azərbaycan xalqlarının hər birində olduğu kimi əhəmiyyətini itirməmiş, yad təsirlərə baxmayaraq, özünün milli-mədəni köklərindən ayrı düşməmişdir.      Azərbaycandakı türklərin zəngin mədəni dəyərləri sistemində Novruz bay- ramı özünəməxsus yer tutur. Təsadüfi deyildir ki, Nizami Gəncəvinin “İsgən- dərnamə” əsərində hökmdar Nüşabə İsgəndəri məhz Novruz bayramında qonaq çağırmışdır. Azərbaycan xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev bayram mərasimlərimizdən ən qədimi və ən əsası olan Novruz bayramını xalqımızı tarixən bütövləşdirən, onun varlığını birlik gücü ilə qidalandıran bir ənənə kimi qiymətləndirmişdir: “Böyük mənəvi gücə malik olan Novruz bayramı ulu əcdadlarımızın bizə verdiyi ən gözəl yadigar olub, Azərbaycan xalqının milli ruhunu və yaddaşını, onun daxili aləmini bütün zənginliyi ilə yaşa- dır. Təbiətin oyanışının, varlığın yenidən canlanmasının müjdəsini verən Novruz bayramı ən qədim zamanlardan bəri həyat və məişətimizə daxil olmuş, insanlara aydın və işıqlı sabaha, xoşbəxt gələcəyə inam duyğusu bəxş etmişdir.
     Xalqımızın milli mədəniyyət tarixində mühüm yeri olan bu bayram əslin- də ona Novruz adının verilməsindən çox-çox öncə də qədim Azərbaycanda təntənə ilə qeyd edilmişdir. Bu bayram bizim Nuh əyyamından qalma adətənənə və mədəniyyətimizdir”.17 Təbiət hadisəsi ilə qədim insan cəmiyyətləri- nin həmin anı bayram olaraq qeyd etmələrinin məntiqi səbəbləri var. Təbiətə yenilik gətirən bu anı yeni il kimi qeyd etmək də təsadüfi deyil. Hələ şumer dövründən mövcud olan bu qədim bayram Azərbaycan türklərinin hər zaman ən böyük və ən vacib bayramı sayılmış, yeni ilin başlanğıcı kimi qəbul edil- mişdir. Azərbaycanın arxeoloji abidələri də bu bayramın Azərbaycanın ən qə- dim bayram mərasimi olduğunu təsdiq edir. Azərbaycanın Göygöl bölgəsinin Kilikdağ kurqanlarından əldə edilən və e.ə. XIV-IX əsrlərə aid olan keramika nümunələrinin üzərindəki təsvirlərdə bu qədim təqvim bayramının ideyaları öz əksini tapmışdır. Qədim əkinçilk ənənələrinə sahib olan Azərbaycan əhalisi tarixən bu bayramı təqvim bayramı olaraq qeyd etmiş, daha sonralar Sasani mənşəli Novruz (Yeni gün) adı ilə də yaddaşlara həkk olunaraq yaşamaqda davam etmişdir. 1637-ci ildə Şamaxıda olarkən əhalinin “Novruz” adlandırdı- ğı yeni ilin keçirilməsi mərasimini qeydə almış alman səyyahı Adam Oleari qədim şumerlərin yeni il mərasimini eynilə Azərbaycanda müşahidə etmişdi.18 Keçmişdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində təbiətin, yaşıllığın şərəfinə “Ya- şıl yarpaq, qızılgül”, “Cəhribəyim”, “Gül verdi” kimi qədim bahar mərasimləri keçirilərdi.
     Novruz bayramı qədim xalq təqvimi bayramıdır və dinlə əlaqəsi yoxdur. Novruz şənlikləri təbiət hadisələri, dirçəliş, həyatın əsasını təşkil edən dörd ünsür – torpaq, hava, su və od ilə bağlıdır. Rəmzi xarakterli ifadələr, mərasim nəğmələri ilə zəngin olan bu şənliklərdə tonqallar qalanır, torpaqda ilk şırım salınır, su falına çıxırlar və s. Bayram axşamlarında od qalayıb üstündən tul- lanmaqla dərdi-səri, kin-küdurəti insanın iç dünyasından təmizləmək mərasim- ləri, xalqın dili ilə desək “agırlıqdan qurtulmaq” mərasimləri icra olunmuşdur. İstər çərşənbələrdə, istərsə də Novruz axşamında süfrələr səməni, şəkərbura, paxlava, səməni halvası, şəkər çörəyi və digər şirniyyatlarla, çərəzlə, boyanmış yumurtalarla bəzədilir, milli və bayram nemətlərinin şahı olan plov bişirilir. Çərşənbələrdə olduğu kimi Novruz axşamında da tonqal qalanır, evlərdə ailə üzvlərinin hər birinin adına şam yandırılır. Bu bayramda kimsəsizlərə, ehtiyacı olanlara, ahıl insanlara baş çəkmək, onlara bayram sovqatı vermək böyük sa- vab hesab edilir.
     Novruz bayramında süfrələrə təbiəti – baharı təmsil edən səməni, Günəş formasında hazırlanan qoğal, Ayı təmsil edən şəkərbura, torpağın simvolu olan
çoxqatlı paxlava kimi müxtəlif şirniyyatlar, xörəklər və meyvələr düzülür. İlin bolluq, bərəkət gətirməsini arzu edən xalq süfrədə su, güzgü, hətta qızıl əş- yaları da qoyardı. Süfrəyə aş gətirildikdə isə odun, Günəşin şərəfinə bir sıra magik ayinlər icra edilir, ailə üzvlərinin hər birinin adına şamlar yandırılır. Adət-ənənəyə uyğun olaraq bayram günü hər kəs öz evində olmalı, küsülülər barışmalı, insanlar bir-birinə xoş sözlər və gözəl arzular söyləməlidirlər.

     Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan türklərinin qeyri-maddi mədəni irs nü- munələri içərisində etnik kulinariya, qədim süfrə mədəniyyəti bu gün onun hü- dudlarından kənarda da böyük şöhrət qazanmışdır. Qədim mənbələrdə, o cümlə- dən “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda, nağıl və dastanlarda, əcnəbi səyyahların səfər qeydlərində bu xalqın mətbəx nümunələri, yemək qaydaları, süfrə açmaq, qonaq qarşılamaq adətləri haqqında qiymətli məlumatlar vardır. Onların böyük bir hissəsi bu gün də bu xalqın məişətində qayğı ilə yaşadılır. Azərbaycan mət- bəxi ümumtürk süfrə mədəniyyətinin bir parçası olsa da, burada Şərq, Qafqaz kulinariyasına aid elementlərə də rast gəlinir. Azərbaycan milli xörəkləri keç- mişdə mis qazanlarda və gil qablarda hazırlanırdı. Bu ənənə bu gün də qalmaq- dadır. Çünki belə qablarda bişirilən xörəklər daha dadlı olur. Milli xörəklərdən bəziləri, məsələn, piti bişirildiyi qablarda birbaşa süfrəyə verilir. Azərbaycan türklərinin etnik kulinariyasında xörəklər dana, qoyun və quş ətindən hazır- lanır, tərəvəz və göyərtiyə geniş yer verilir, müxtəlif növ ədviyyatdan istifadə olunur. Ümumiyyətlə, ətdən, balıqdan, tərəvəzdən və undan hazırlanan ikinci xörəklərin sayı 100-dən çoxdur. Hazırda Azərbaycan kulinariyasında xörək- lərin hazırlanmasının qədim üsullarının spesifik xüsusiyyətləri saxlanılmaqla yanaşı, müasir kulinariyanın tələbləri də nəzərə alınır. Azərbaycan türklərinin etnik kulinariyasında xəmir xörəkləri – yarpaq xingəl, sulu xingəl, xəmiraşı, əriştə, umac, gürzə, düşbərə, qutab (ət, göyərti və ya boranı ilə), kətə, çudu və s. xüsusilə məhşurdur. Təzə və ya turşudulmuş süddən və qatıqdan hazırlanan firni, sıyıq, dovğa, qatıqaşı, kələkoş, ovdux da geniş yayılmışdır. Burada ən çox yayılmış xörəklərdən biri plovdur. Azərbaycanda plovun 40-dan çox növü məlumdur. Onlara xuruşundan asılı olaraq adlar verilmişdir. Məsələn, qovur- ma plov, səbzi-qovurma plov, toyuq plov, fisincan plov, balıq plov, döşəmə plov, şirin plov, südlü plov və s. Ət xörəkləri içərisində müxtəlif kabab növləri daha populyardır. Etnik kulinariyanın şirniyyat növlərindən şəkərbura, paxla- va, şəkərçörəyi, Bakı qorabiyyəsi, Azərbaycan nanı, Ordubad ruleti-dürməyi, Qarabağ kətəsi, Quba tıxması, Lənkəran külçəsi, Şamaxı mütəkkəsi, Naxçıvan paxlavası və s. hazırda ölkənin hüdudlarından kənarda da geniş yayılmışdır.

Saytda təqdim edilən materiallar M.Paşayeva və A.Qurbanovun “Biz Azərbaycanlıyıq” kitabından götürülmüşdür.